Principes als fundament
Rechten zijn universeel en onvoorwaardelijk. Ze mogen niet afhangen van onze voorkeuren, van aantrekkelijkheid, of van de mate waarin een wezen op ons lijkt. Het principe van vrijheid en gelijkheid, zoals dat tijdens de Franse Revolutie centraal stond, biedt een helder en stevig fundament. Dit principe verplicht ons om rechtvaardigheid uit te breiden naar alle levende wezens, zonder onderscheid of willekeur, waarbij we elkaars grenzen respecteren.
De emancipatie die mensen hebben doorgemaakt, vormt een belangrijke historische les: de erkenning van rechten begon vaak bij specifieke groepen en breidde zich pas later uit naar anderen. Zo zou ook de erkenning van rechten voor dieren geen uitzonderingen mogen maken. Dit vraagt om een ethische sprong, waarbij we ons losmaken van voorkeuren en een principiële benadering omarmen.
Pragmatisme als hulpmiddel
Hoewel principes een onwrikbaar fundament bieden, is pragmatisme nodig om daadwerkelijke verandering te realiseren. Niet iedereen is direct bereid om radicale veranderingen in zijn gedrag aan te brengen op basis van abstracte principes. Daarom is het van belang om concrete stappen te nemen die draagvlak creëren. Denk bijvoorbeeld aan de volgende maatregelen.
- Verbeteringen in dierenwelzijn
Strengere regelgeving tegen mishandeling en uitbuiting van dieren. - Onderwijs
Programma's die mensen bewust maken van de rechten en belangen van dieren. - Stimuleren van alternatieven
Investeringen in plantaardige voeding en andere diervriendelijke innovaties.
Deze stappen werken als brug tussen de huidige situatie en een rechtvaardige toekomst waarin dierenrechten vanzelfsprekend zijn.
Pragmatisch is ook om geen concepten als basis voor dierenrechten te gebruiken die aanleiding geven tot eindeloze discussies. Voor een uitgebreide behandeling van dergelijke onbruikbare concepten, klik hier.
Sympathie en rechtvaardigheid
Sympathie speelt een rol in de publieke acceptatie van dierenrechten. Dieren die op mensen lijken, zoals apen, dolfijnen of honden, krijgen vaak eerder bescherming. Hoewel sympathie een nuttige ingang kan zijn, mag het geen einddoel zijn. Rechten zijn niet afhankelijk van hoe aantrekkelijk of herkenbaar een dier is, maar van het principe dat alle wezens recht hebben op vrijheid en bescherming. Door de discussie te richten op dit principe, kunnen we voorkomen dat minder "sympathieke" dieren, zoals insecten of reptielen, buiten de boot vallen.
Filosofen en hun rol
Filosofen zoals Peter Singer en Martha Nussbaum hebben veel betekend voor het denken over dieren. Hun benaderingen -het minimaliseren van lijden (Singer) en het bevorderen van capaciteiten (Nussbaum)- hebben belangrijke inzichten opgeleverd, maar missen soms een principiële onderbouwing. Juist omdat ze niet expliciet vanuit het fundament van gelijkheid en vrijheid redeneren, blijven hun visies te afhankelijk van pragmatiek en sympathie.
Een filosofisch model dat zowel principes als pragmatische stappen combineert, kan de beweging voor dierenrechten versterken. Het biedt een helder doel en tegelijkertijd een haalbare route.
Waarin zijn mens en dier één? Willen wij dat wel erkennen?
Schopenhauer (1788-1860) ontwikkelde een monistische filosofie waarbij alles in de wereld manifestaties zijn van één onderliggende kracht die hij "Wille" (Wil) noemde. Voor hem waren mens en dier fundamenteel hetzelfde omdat beide uitingen zijn van deze universele Wil. Hij stelde dat dieren dezelfde emoties hebben als mensen -vreugde, verdriet, angst, woede, liefde en haat- omdat ze dezelfde Wil delen. Het verschil tussen mens en dier zag hij vooral in de ontwikkeling van het intellect, niet in de fundamentele aard. Deze filosofie leidde tot een opmerkelijke bezorgdheid om dieren voor zijn tijd. Hij veroordeelde dierenmishandeling scherp en zag medelijden met dieren als teken van morele ontwikkeling. Dit was vrij radicaal in de 19e eeuw.
Praktische implicaties
Schopenhauer was vegetariër en beschouwde wreedheid tegen dieren als moreel verwerpelijk. Hij zag het als inconsistent om medelijden met mensen te hebben maar niet met dieren, gegeven hun gedeelde essentie.
Schopenhauers idee dat mens en dier fundamenteel hetzelfde zijn -beide manifestaties van dezelfde universele Wil- biedt een sterke metafysische basis voor het denken over intrinsieke gelijkwaardigheid. Als alle wezens in essentie uitingen zijn van dezelfde onderliggende kracht, dan is er geen fundamenteel onderscheid dat verschillende rechten zou rechtvaardigen.
Het concept van de Wil als universele drang naar leven en zelfbehoud zou ook kunnen ondersteunen dat alle wezens een natuurlijk "recht" en “vrijheid” hebben op het uitleven van hun eigen aard. Schopenhauer was echter pessimistischer over de Wil. Voor hem was de Wil een bron van eindeloos lijden en verlangen. Zijn ideaal was juist het overwinnen of ontkennen van de Wil door ascese en contemplatie. Vrijheid in zijn denken betekende eerder bevrijding van de Wil dan het recht van de Wil om zich te uiten.
Moet het geluk en welzijn van een dier het doel zijn?
Vrijheid en gelijkheid zijn niet direct gebaseerd op gevoelens van lijden of geluk, maar richten zich op de voorwaarden waaronder levende wezens zelf hun welzijn kunnen nastreven. Deze principes gaan verder dan het utilitaristische streven naar meer geluk en minder lijden: ze waarborgen de autonomie en waardigheid van ieder individu, ongeacht of hun keuzes het maximale geluk opleveren.
Bijvoorbeeld: een dier in een klein, steriel hokje met perfect voedsel en geen roofdieren zou volgens een utilitaristische benadering mogelijk "gelukkiger" zijn dan een dier dat in vrijheid moet vechten voor zijn leven. Toch zou het moreel problematisch zijn om dat dier die vrijheid te ontnemen, omdat we vrijheid en gelijkheid erkennen als intrinsiek waardevolle principes.
Rechten zorgen voor grenzen die ons beschermen tegen het reduceren van morele keuzes tot een rekensom van lijden en geluk.
Naar een samenleving met rechten voor dieren
Een pragmatische en principiële aanpak van dierenrechten zou er als volgt uit kunnen zien.
- Onderwijs en bewustwording
Mensen leren dat rechten gebaseerd zijn op gelijkheid en rechtvaardigheid, niet op persoonlijke voorkeuren. - Wetten en beleid
Het opstellen en handhaven van wetten die dieren beschermen, waarbij deze wetten gebaseerd zijn op principes van vrijheid en gelijkheid. - Empathie verbreden
Sympathie gebruiken als ingang, maar altijd wijzen op het grotere principe van universele rechten. - Structurele veranderingen
Investeren in alternatieven voor dierlijk gebruik, zoals plantaardige voeding en diervriendelijke technologieën.
Universele rechten
Dierenrechten vragen om een aanpak die zowel pragmatisch als principieel is. Door concrete stappen te combineren met een stevig ethisch fundament, kunnen we een wereld creëren waarin vrijheid en gelijkheid niet langer beperkt blijven tot mensen, maar voor alle levende wezens gelden.
Rechten en welzijn zijn nauw verweven, maar niet uitwisselbaar. Rechten zijn geen simpel middel om welzijn te bevorderen, maar een moreel kader dat ons helpt rechtvaardigheid te waarborgen, zelfs als dat niet altijd het lijden vermindert of het geluk vergroot. Het biedt een bescherming tegen willekeur en benadrukt dat sommige principes belangrijker zijn dan de uitkomsten.
